1. Hava İle Yapılan Dalışlar ve Sınırları 2 2. Gazlarla Oynamak: Nitroks ve Trimiks 4 3. Karışım Gaz Tarihçesi 6 4. Eşdeğer Narkoz Derinliği (END) 7 5. Merkezi Sinir Sistemi / Oksijen Zehirleme Birimi (MSS/OZB) 8 6. Trimiks'te Gaz Oranlarının Hesaplamaları 9 7. Helyum ve Basınçatım 10 8. Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar 11 9. Karıştırma Prosedürleri 13 10. Karışımla Yapılan Örnek Dalışlar 15 11. Afilli Karışımlar - Deneysel Gazlar 17 1. Hava İle Yapılan Dalışlar ve Sınırları İlk regülatör icat edildiğinden bu yana, insanoğlu daima derinlikleri keşfetmek ve keşfettikçe de daha derinlere inmek arzusunda olmuştur. Sınırlar zorlandıkça daha fazlası hedeflenmiş, aşıldıkça daha derini istenmiştir. Elbette, dalışların teorik sınırı okyanus tabanıyla sınırlı olmakla beraber, insan fizyolojisi ve sağlığı açısından dalış derinliklerinde bazı kısıtlamaların olduğunu bilmek durumundayız. Sınırlar çoğu zaman kişiden kişiye değişebilir. Dalgıcın fiziksel kondisyonu, ruhsal durumu vb. unsurlara bağlı olarak, rekreasyon amaçlı yapılan sportif dalışlarda elimizdeki verilerden yola çıkılarak uygun sınırlar belirlenmiştir. Bunların tamamı henüz 0 doğru kabul edilmese de şu an için elimizdeki bundan ibarettir. Konuyu derinlemesine incelemeye kalkarsak, bize sınırları dikte eden tabloların aslında çok da fazla bilimsel dayanağı olmadığını, daha çok ABD Donanması'nın deneylerinden edinilen verilerle "göz kararı" oluşturulduğunu görürüz. Ancak, sportif dalgıçlar için bu konular biraz "cıs" olup, çok da fazla tartışılması istenmiyor, beklenmiyor. Giriş seviyesi eğitimlerde bu sınırlar tartışmasız doğru olarak kabul ediliyor ve dikte ediliyor. Aslında bu seviyede bir dalgıç için bu yanlış bir önerme değildir. Nitekim, daha emeklemeden koşamayacağımız, hecelemeden okuyamayacağımız gibi, temel dalış prensiplerini bilip uygulamaksızın alternatif arayışlarına gitmek de anlamlı olmayacaktır. Öte yandan, belli bir birikim ve tecrübeye sahip bir dalgıç eninde sonunda "teknik dalış", "Doing It Right - DIR", "mağara dalışı", "karışım gaz dalışları" gibi bir takım kavramlarla karşılaşacak, kurallara sıkı sıkı uyulduğu taktirde basınçatımlı (dekompresyon) dalışların "öcü" olmadığını düşünmeye başlayacaktır. Bu makale, hangi seviyeden olursa olsun, bir dalgıca bu âlemde daha ne gibi alternatifler olduğunu göstermekten başka hiç bir amaca sahip değildir. Karışım gazlarla ya da havayla olsun, yetkili bir dalış okulundan doğru bir eğitim alınmadan yapılan dalış faaliyetleri hayati tehlike yaratabilir. Bu perspektifle, okumakta olduğunuz bu doküman kesinlikle eğitsel bir kapsam ve amaçta değildir. Çevremizde sıkça dinlediğimiz sohbetlerde "havayla 60 metreye indim, bir şey olmadı", "narkoz nedir bilmem", "derine indikçe kendimi daha iyi hissediyorum" gibi sözler duymuşuzdur. Derine inmek gerçekte bir marifet olmadığı gibi, bunu hava ile yapmak ise kazaya ve ölüme yakınlaşmaktan başka bir anlam içermez. İlle de derin dalış yapmak istiyorsanız, "kuru havayla yapılmaz" ilkesini aklınıza büyük ve kalın harflerle yazın. Hava x azot (N2), ! oksijen ve %1 diğer (CO2, Ar vb.) gazlardan oluştuğunu biliyoruz. Yine dalışla ilgili temel fizik kanunlarından, gazların basınç altında hacim değiştirdiğini1, sıkıştırılmış gazların sıvı içinde kısmi basınçları oranında çözünüp2, buna bağlı olarak kana karıştığını ve kanda çözünmüş gazların bedenimizde bilinen ya da bilinmeyen bir takım etkilere sebep olduğunu da biliyoruz. Bildiğimiz yan etkilerden özellikle 3 tanesi bizi bu makalenin kapsamında öncelikli olarak ilgilendirmektedir. 1. N2 gazının kısmi basıncı (ppN2) eğer 3,16 ATA'dan daha fazla olursa dalgıcın üzerinde narkotik bir etkiye sebep olur3; "azot narkozu" ya da "derinlik sarhoşluğu" denilen durum ortaya çıkar (burada ve bundan sonra, 1 ATA basınçtaki kuru havada N2'nin oranı, hesaplamaları kolaylaştırması açısından y alınacaktır). Buna göre 3,16 ATA'yı N2'nin havadaki oranına (0,79 ATA) bölersek, elimize 4 ATA basınç çıkar. Deniz seviyesindeki 1 ATA'lık atmosfer basıncı ve denizde her 10 metrede 1 ATA basınç artışı olduğunu 1 Boyle-Mariotte Kanunu 2 Henry Kanunu 3 http://en.wikipedia.org/wiki/Nitrogen_narcosis#Risk_factors hatırlarsak, N2'nin 30 metreden itibaren narkotik bir etkiye sahip olacağını anlamış oluruz. Rekreasyon amaçlı dalış sınırlarının 30 m ile sınırlandırılmış olmasının temel sebebi budur. 2. Yaşam kaynağımız olan O2 gazı, kısmî basıncı (ppO2) 1,64 ATA'yı geçtikten sonra zehirleyici bir etkiye sahiptir. "Oksijen zehirlenmesi" olarak bilinen bu etkinin kuru havayla yapılan dalışlarda 66 metreden sonra gözlemlenmesi beklenir (1,6/0,21 = 7,6 ATM → 66 m). Oksijen zehirlenmesi merkezi sinir sistemimizi olumsuz etkileyerek tünel görüş, bilinç kaybı gibi bir takım belirtiler oluşturur ve ölüme kadar gidebilecek sorunlar doğurur. Bu durum derin dalışlardaki en büyük tehlike olarak değerlendirilebilir. 3. Dekompresyon hastalığı ya da halk arasında bilinen adıyla "vurgun", basınç altında solunduğu için sıvılaşarak kan dolaşımına karışan ancak daha sonra dip zamanı ile çıkış hızına bağlı olarak solunum yoluyla vücuttan atılamayıp, kanda kabarcıklar halinde beliren N2 gazının neden olduğu bir durumdur. Havayla ya da başka türlü yapılan her türlü dalışta, belirli derinliklerde belirli süreler aşılır ve buna karşın basınçatım durağı yapılmaz ya da çıkış hızı sınırlarına uyulmazsa, dekompresyon hastalığına yakalanırız. Bütün bu saydığımız nedenlerden dolayı, günümüzde rekreasyon amaçlı dalışlar sadece eğitim amaçlı olarak 42 m ve normal şartlarda da 30 metreyi aşmayacak şekilde sınırlandırılmış ve bu tip dalışlarda basınçatım uygulamasına da yer verilmemiştir. Elbette bu durum birçok meraklı dalgıcı, keşfedilmesi gereken o kadar şey varken durduramamıştır. İnsanoğlu her zaman olduğu gibi zekâsını kullanarak bu sorunları aşmanın yolunu bulmuştur. Gazlarla oynamanın büyülü dünyası işte böyle başlamıştır. 4 NOAA Diving Manual 2. Gazlarla Oynamak: Nitroks ve Trimiks Uç noktalarda dalış yapmak durumunda olan sanayi dalgıçları, askeri dalgıçlar ile keşif amaçlı derin ve uzun dalışlar yapmakta olan mağara dalgıçları, N2'nin ve O2'nin sebep olduğu sorunları aşmanın yolunu gazlarla oynamakta bulmuşlardır. Bu oyun sadece bu tarz dalanları değil, yakın zamanlarda rekreasyon dalgıçları da ilgilendirir bir hale gelmiştir. Gazlarla oynamakta temel prensip, narkotik etkisi olan N2'nin ve/veya zehirli etkisi olan O2'nin solunan gazdaki oranını düşürerek etkisini azaltmaktır. Bilinen en eski kayıtlarda, 1919 senesinde Elihu Thompson adında bir bilim adamının N2'nin narkotik etkisini azaltmak için havayı başka gazlarla seyreltme fikrini ortaya atmasıyla karışım gaz dalışlarının başladığını görüyoruz. Thomas Edison'la ortaklığı da bulunan Thompson, yaklaşık 700 buluşun patentine sahip bir dahi olarak bilinmektedir. Helyum'un (He) solunabilir gaz karışımlarında N2'ye bir alternatif olabileceği fikri de ilk kez bu bilim adamından gelmiştir. Karışım gazlarla ilgili tarihsel bilgiyi bir sonraki bölümde bulabilirsiniz. Gazlarla oynamanın ateşle oynamak kadar tehlikeli olduğu söylenemez. Ancak karışım oranlarının doğru tespit edilmesi ve gazların doğru şekilde tüplere doldurulması gerçekten hayati önem taşımaktadır. Sadece ileri seviyede teknik dalışlarda değil, rekreasyon dalışlarında da kullanılan nitroks gazları, içeriğindeki gaz oranlarıyla oynanmış karışımlardır ve karışımı ile dolumu özen gerektirir. Karışım gazların en ilkeli sayılabilecek olan nitroks5, bazı kaynaklarda "Zenginleştirilmiş Hava Nitroks" (Enriched Air Nitrox, EAN) olarak geçmektedir. Nitroksda prensip, narkotik etkisi olan N2'nin oranını azaltarak yerine fazladan O2 koymaktır. Rekreasyon amaçlı ve 40 metreyi geçmeyecek olan dalışlarda nitroks kullanımı dâhiyane bir fikirdir ve pek çok olumlu etkisi vardır. N2 oranının azalması hem narkotik etkiyi azaltmakta hem de vücutta çözülen N2 miktarı da azaldığından basınçatım (dekompresyon) gerekmeden yapılacak dalışların dip zamanlarını artırmaktadır. Bunlara ek olarak yüksek oranda O2 solunması dalgıçtaki yorgunluk ve bitkinlik gibi dalış sonrasında gelişen belirtileri azaltırken, dinçleştirici bir etkisi vardır. Nitroks, rekreasyon amaçlı dalışlarda ana gaz olarak kullanıldığı gibi, yüksek O2 oranları sayesinde basınçatım sürelerini kısaltmasından dolayı teknik ve karışım gazlarla yapılan dalışlarda evre gazı (stage gas) ya da basınçatım gazı olarak da kullanılmaktadır. Günümüzde nitroks kullanımı gittikçe yaygınlaşmaktadır. "'den % 40'a kadar O2 karışımlarıyla hazırlanan nitroks gazları rekreasyon amaçlı dalışlarda kullanılmaktadır. Daha yüksek O2 oranlarına sahip nitrokslar (örneğin Nitroks50 vb.) evre gazı ya da basınçatım amaçlı olarak kullanılmaktadır. En çok kullanılan nitroks tipleri EAN32 ve EAN36'dır ve piyasada sırasıyla Nitroks I ve Nitroks II olarak da anılmaktadır. Nitroksun dezavantajları, şu an için standart dalış gazı olmamasından dolayı fazladan eğitim gerektirmesi, kullanılan regülatör ve kompresör gibi araçların yüksek O2 seviyelerinde sorun yaratmaması açısından yağlardan arındırılması gerekliliği ve dolumunun havaya oranla daha pahalı olması olarak sıralanabilir. Yurt dışında bazı ülkelerde rekreasyon dalışlarında artık hava tamamen terkedilmiş ve yerini standart olarak nitroksa bırakmıştır. Nitroksa göre çok daha karmaşık özelliklere sahip birçok karışım gaz vardır. Bunlardan ilerde yeri geldikçe bahsedilecektir. Ancak bu makalenin esas konusu olan trimiksi burada biraz tanıtmanın zamanı gelmiştir. Trimiks, adının da ifade ettiği gibi, "üçlü (tri-) karışım (miks)" anlamına gelir ve içerisinde üç farklı gaz bileşeninin bulunduğu bir gaz karışımıdır. 5 http://en.wikipedia.org/wiki/Enriched_Air_Nitroks Trimiks kavramı ile karşımıza yeni bir aktör daha çıkmaktadır: Helyum (He) gazı zehirli olmayan, renksiz, kokusuz, tatsız, hafif, yanmayan ve N2 gibi atıl bir gazdır. Bunlara ek olarak He, O2 gibi kullanılan bir gaz olmadığı için N2 gibi tamamlayıcıdır ve solunabilir. He'nin narkotik etkisi (ya da narkotik endeksi) N2'a göre yok denebilecek kadar azdır. N2'nin narkotik endeksi 1 olarak kabul edilirse He'ninki 0,23'tür. Bu değer çoğu zaman hesaplarda dikkate alınmayacak kadar düşük kabul edilir. Bunlara ek olarak N2'ye göre çok daha hafif bir gaz olmasından dolayı, ileri derinliklerde ve basınç altında soluması daha kolay olmaktadır. Birkaç başa çıkılabilir yan etkisi dışında, WKPP projesinin lideri ve idarecisi, DIR ekolünün savunucusu efsanevi mağara dalgıcı George Irvine tarafından da ifade edildiği gibi, "Helyum bizim (dalgıcın) dostumuzdur!" İlerde detaylı olarak bahsedilecek olsa da burada özet olarak dezavantajlarına da yer vermemiz doğru olacaktır: . He, ısıyı havaya göre 5 kat daha hızlı iletir. Bu yüzden He kullanımında dalgıçlar daha çabuk üşürler ve özellikle de kuru elbiselerin içine He'li karışımlar basılmasından kaçınılır. Bu amaçla Argon (Ar) gazı kuru elbiselerde yaygın olarak kullanılmaktadır. . He daha az yoğun bir gaz olduğu için, dokularda çözünmesi ve atılması daha hızlı olur. Bundan dolayı kısa süreli dalışlarda daha uzun basınçatım süreleri gerektirmesine rağmen uzun dalışlarda havaya göre daha az basınçatım süresi gerektirerek bu olumsuz yönünü telafi edebilmektedir. Özellikle basınçatım gazı olarak Nitroks50 ya da 0 O2 (saf O2) kullanılması durumunda He'nin dokulardan atılması inanılmaz hızlanmakta ve basınçatım sürelerini en aza indirmektedir. . 130 m (~430 feet) derinlikten sonra yüksek oranlarda He solunması, dalgıçta Yüksek Basınç Sinirsel Sendromu (YBSS; High Pressure Neurological Syndrome, HPNS) diye adlandırılmış bir yan etki göstermektedir6. Titreme, koordinasyon beceriksizliği, istemsiz kas spazmları gibi belirtileri olan bu yan etki nedeniyle He ve O2'nin saf olarak karıştırıldığı helioks, çok derin dalışlarda kullanılamamaktadır. YBSS'nin etkilerini gidermek için genel mantığa tezat olurcasına bir sakinleştiriciye ya da narkoza gereksinim duyulduğundan, solunan gaza biraz N2 katmanın zararlı değil yararlı olduğu anlaşılmış ve derin dalışlarda trimiks sarsılmaz bir güvenilirliğe sahip olmuştur. . Son olarak He gazının ses tellerinde neden olduğu geçici bozulma nedeniyle, gazın etkisi geçene kadar, trimiks dalgıçlarında ses kısıklığı, seste çatallanma gibi belirtiler izlenir. 6 http://en.wikipedia.org/wiki/High_pressure_neurological_syndrome 3. Karışım Gaz Tarihçesi Kilometre Taşları 1919: Profesör Elihu Thompson, solumak için hazırlanan bir karışımda nitrojen yerine helyum kullanılabileceğini önerdi. Bu sayede narkoz etkisinin azalacağını iddia ediyordu. Ancak o dönemde Helyum'un yüksek fiyatından dolayı bu hipotetik bir fikir olarak kaldı. 1925: Amerikan donanması He'nin potansiyel kullanımını araştırmaya başladı ve 1920lerin ortalarında laboratuvar hayvanları deneysel basınç odalarında helioks (He/O2 karışımı) solutuldular. Kısa bir süre sonra, insan denekler Helioks 20/80 ( O2, € He) kullandılar ve basınçatımlı dalışları başarıyla tamamladılar. 1937: Max Nohl'un 127 metrelik dalış ve daha bir çok He karışımlı test dalışları yapıldı. 1939: Amerikan donanması USS Squalus'un kurtarma operasyonunda helioks kullandı. 1965: Saturaston dalışlarında helioks kullanılmaya başladı. 1970: Hal Watts adında bir dalgıç, 126 m. derinlikteki Mystery Sinkis'ten kurtarma dalışları yaptı. Sheck Excley ve Jochen Hasemayer gibi pek çok mağara dalgıcı, helioks kullanarak 212 m.ye kadar inmeyi başardılar. 1987: Trimiks ve helioksun ilk kez yoğun şekilde kullanılması: Wakula Springs Project (WKPP) Exley rekreasyonel dalgıçlara mağaralarda trimiks kullanımını öğretmeye başlar 1991: Tom Mount isimli bir kişi ilk trimiks eğitim standartlarını geliştirir. (IANTD) 1994: Ingiliz/Amerikan ortak çalışmasıyla 100 metrelerde Lucitania projesi yürütülür. 2005 Pascal Barnabe isimli Fransız dalgıç, karışım gazlarla 330 metreye inerek SCUBA dünya rekorunu kırar. 4. Eşdeğer Narkoz Derinliği (END) Trimiks ile dalışları daha iyi anlayabilmek için bazı bu konuya özel kavramları incelememiz doğru olacaktır. Bunlardan ilki Eşdeğer Narkoz Derinliği'dir (END; Equivalent Narcosis Depth). Trimiks doğada ya da dalış merkezlerinde hazır olarak bulunmaz7. Aksine, yapılacak dalışın süresi, genel profili, en derin noktası, evre ve basınçatım gazlarının kullanımı ve basınçatım süreleri de göz önüne alınarak, her dalışa özel olarak hazırlanır. Bu hazırlama aşamasında bizlere kılavuzluk edecek olan iki temel unsur vardır: dalışın planlanan derinliği ve karışımdaki N2 oranı. N2 narkozunun toleransı, trimiksde kullanılacak N2'nin ne kadar azaltılacağı ve yerine ne kadar He ekleneceğinin bir göstergesidir. END'nin anlamı, dalışın kuru hava ile yapılması halinde N2'nin kaç metrede narkoz etkisi göstereceğidir. Bunun anlaşılması, trimiks hazırlamakta en önemli kriterlerden biridir. Konunun daha net anlaşılması için bir örnek vermek doğru olacaktır. Örneğimizde kullanılacak trimiksin oranları O2, Q He ve 7 N2'dir. Bu karışım 100 metreye dalmak için hazırlanmıştır ve oranların nasıl hesaplandığı ilerde anlatılacaktır. Aşağıdaki formül END'nin hesaplanmasında kullanılır8; END = [(FN2 * (Derinlik + 10))/ 0.79 ] - 10 (FN2: karışımdaki N2 oranı) 7 N2 ve 100 m derinliğe göre hesaplandığında, END = 41,5 m. çıkacaktır. İnanılmaz gibi görünse de bu karışımla 100 metreye yapılacak bir dalışın narkoz etkisi kuru hava ile ~40 m.ye yapılacak bir dalıştan daha fazla olmayacaktır. END, trimiks oranlarının hesaplamalarında temel sabitlerden biri olarak kullanılır ve kişi kendi narkoz dayanıklılığına göre bu rakamı 20 m, 30 m vb. derinlikler için sabitleyebilir. 7 Bazı kaynaklarda belirli derinlikler için standart trimiks karışımları önerilmiş olsa da genel olarak kabul görüldüğüne rastlanılmamıştır. 8 http://www.techdiver.ws/trimiks_narcosis.shtml 5. Merkezi Sinir Sistemi / Oksijen Zehirleme Birimi (CNS/OTU) Şekil 19 Birinci bölümde kuru hava ile dalmanın dezavantajlarından bir olarak O2 gazının yüksek basınç altında solunması sonucu O2 zehirlenmesine neden olması gösterilmişti. Trimiks kullanımının ikinci temel amacı, narkotik etkisi olan N2 oranının azaltılması gibi, zehirleyici etkisi olan O2'nin oranının da azaltılabilmesidir. Bilimsel kaynaklarda, solunan gazdaki O2 kısmi basıncının (ppO2) 1,6 ATA'nın üzerinde olmasnın genel çoğunlukta ciddi O2 zehirlenmesi riski oluşturduğu ifade edilmektedir. Eğer bu ortamda efor sarf edilecek ise kısmi basıncın 1,4 ATA'dan daha fazla olmaması tavsiye edilir. Bu rakamlar trimiks oran hesaplamalarında büyük önem taşır ve Oksijen Zehirleme Birimi (OZB, Oxygen Toxicity Unit) adıyla sabit olarak alınır. Herkes için kabul edilebilir bir maksimum OZB tanımlanmamıştır ama tavsiye edilen limitlerin aşılmaması, hatta bu oranların 1,4 ATA'nın da altında kullanılması sağduyulu bir dalgıç açısından kabul edilebilir bir önerme olacaktır. Kuru havayla dalınabilecek ve teorik olarak kabul edilebilecek en fazla derinliği şu şekilde hesaplayabiliriz; Derinlik = ((ppO2/0,21)-1) x 10 (ppO2 bu makalede OZB ile eş anlamlı kullanılmıştır) Formülü 1,6 ATA OZB'ye göre çözecek olursak, kuru hava ile dalabileceğimiz en çok derinlik ~66 m olarak hesaplanacaktır. Daha derin dalışlarda kuru hava kullanımının O2 zehirlenmesine neden olabileceği bilinmelidir. Bir sonraki bölümde O2 oranı belirleme hesaplamalarında kullanacağımız formül, bu formülün bir türevidir. 9 Oxygen Toxicity Calculations by Erik C. Baker, P.E. 6. Trimikste Gaz Oranlarının Hesaplamaları Bu başlığı bir örnekle anlatmak daha kolay ve anlaşılır olacaktır. Örneğimize göre, dalgıcımız 80 m derinliğe dalmak durumundadır. Bu derinlikte bir takım faaliyetler gösterecektir ve efor sarfedeceğinden, OZB (ya da ppO2)'yi 1,2 ATA olarak kullanmayı tercih etmektedir. Tecrübeli bir dalgıç olmasından dolayı narkoza toleransı görece yüksektir ve END'yi 40 m olarak alacaktır. Elimizdeki bu verilerle trimiks gaz karışım oranlarını hesaplamamız mümkündür. FO2 hesaplaması şu formüle göre yapılmaktadır; FO2 = ppO2/(Derinlik/10+1) = 1,2/(80/10+1) = 0,1333 ~ Bu dalış için hazırlanacak karışımda O2'nin oranı olmalıdır. FN2 hesaplamasında ise öncelikle verilen END'ye göre N2'nin kısmi basıncını bulmamız gerekir; ppN2 = 0,79 x (END/10+1) = 0,79x(40/10+1) = 3,95 ATA ppN2'yi FN2 formülünde yerine koyarsak; FN2 = ppN2/(Derinlik/10+1) = 3,95/(80/10+1) = 0,4388 ~D Bu dalış için hazırlanacak karışımda N2'nin oranı D olmalıdır. He ise kalan kısmı tamamlayacak şekilde (100-(13+44))=C oranında olmalıdır. Trimiks gazları yazılır ve söylenirken O2 ve He'nin yüzdeleriyle anılır ve bu örnekte hazırlanacak gazın adı Trimiks 13/43 olacaktır. Bu formülleri basit bir Excel tablosuna dönüştürürsek, hesaplamalar iyice kolay olacaktır: Derinlik, ppO2 ve END'ye göre Karışım Hesaplama pp.O2 1,2 Derinlik 80 END 40 F.O2 13% F.He 43% F.N2 44% İsim Trimiks 13/43 Şekil 2 7. Helyum ve Basınçatım He gazı da N2 gibi atıl bir gazdır ve yüksek basınç altında solunması sonucunda kanda çözünmeye başlar. Yanılgı yaratmaması açısından şunu hemen belirtelim: "He ile yapılan dalışlarda basınçatım yapılması gerekmez" düşüncesi tamamen yanlıştır. He, N2 gazına göre daha hafif bir gazdır. He'nin atom numarası 2 ve atom ağırlığı 4 iken, N'nin atom numarası 7 ve atom ağırlığı 14'tür. N2'nin atom ağırlığı ise 28 olur; yani, He'den 7 kat daha ağırdır. He'nin bu özelliği sayesinde kanda çözünmesi, dokulara karışması ve terk etmesi son derece hızlı olur. 3 saate yaklaşan bir dalışta, kandaki He çözünmesi neredeyse doyum noktasına gelir. Aslında, uzun dalışlarda He kullanılırsa basınçatım süresi N2'ye göre çok daha kısa olmaktadır. Ancak tersi de geçerlidir. Bu noktada WKPP dalgıçları "derin durak" fikrini ortaya atmışlardır. Derin duraklama, dalışın ortalama derinliklerinde bir nevi basınçatım duraklaması gibi beklemeler yapmayı önermektedir. Bu yöntem kümülatif basınçatım sürelerini kısaltmaktadır. Buna ek olarak, basınçatımda ve evrelerde yüksek O2 yüzdeli nitroks (Nitroks50 vb.) ve 9 metreden daha sığ basınçatım duraklarında saf O2 kullanarak bu süreleri en aza indirmek mümkündür. Burada hemen altını çizmemiz gereken bir husus var: trimiks ile yapılacak dalışlarda ille de basınçatım yapılması gerekmez. Üstüne üstlük trimiks, basınçatımsız dip zamanlarında inanılmaz bir artış sağlar. Hemen bir örnekle bu konuyu netleştirelim. Hava ile yapılacak 21 metrelik bir dalış için PADI RDP Dalış Tablosu10 maksimum dip zamanı olarak 45 dk göstermektedir. Bu derinlikte bu sürenin sınır olmasından dolayı, 5 metrede 3 dakikalık bir güvenlik duraklaması yapmak zorunlu olacaktır. Bu süre Nitroks I (EAN32)11 için 60 dk (+ 5 metrede 3dk duraklama), ve Nitroks II (EAN36) için 75 dakikadır (+ 5 metrede 3dk duraklama). Buna mukabil, IANTD'nin rekreasyon amaçlı dalışlarda standart olarak kullandığı Trimiks 32/15 karışımı için hazırlanan tablolarda,12 21 metre için basınçatım gerekmeyen maksimum süre olarak 82 dk gösterilmektedir ve güvenlik duraklaması için önerilen derinlik ve süre aynıdır: 5metrede 3 dakika). Karşılaştırmasını yaparsak, hava ile 21 metrede 80 dk kalmak istenirse 3 metrede 18 dakikalık bir basınçatım duraklaması yapılması gerekecektir. Bu karışımlarda yüzeye kadar aynı gazı solumak mümkün olduğundan (O2 oranı 2), yanımızda fazladan evre ya da basınçatım gazı ve dolayısı ile tankları taşımamız gerekmeyecektir. Burada verilen örnek aslında bir derin dalış değildir ancak kana karışan N2'nin ne kadar az olduğunu ve buna mukabil basınçatımın da benzer şekilde hızlı olduğunu göstermek açısından önemlidir. Elbette ki amacımız daha derinlere de inmek olabilir ve bu durumda mutlaka basınçatım duraklaması yapmak gerekecektir. Bu duraklamalarda EAN50 ya da 0 O2 kullanılmasına "hızlandırılmış basınçatım" (accelerated deco) denmektedir. Bu tip dalışların planlanması ve yapılması için yetkili eğitim kuruluşlarından uygun eğitimlerin alınmasının şart olduğunu ve aksi takdirde ölüme neden olabilecek olumsuz sonuçlar doğabileceğini tekrar hatırlatalım. 10 http://www.scubatr.com/index.php? option=com_smf&Itemid=58&topic=389.0 11 http://www.scubatr.com/index.php? option=com_smf&Itemid=58&topic=389.0 12 http://www.diveriteexpress.com/logowear/img/c3715.jpg 8. Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar Bir önceki bölümün son cümlesi aslında dikkat edilmesi gereken ilk hususu belirlemiş oldu. Hangi kapsamda ve hangi seviyede olursa olsun, dalış faaliyetleri uygun eğitimi gerektirir. Bu, trimiks dalışlar için de geçerlidir. Her ne kadar önceleri teknik ve sanayi işlerinde kullanılıyor olsa da günümüzde trimiks artık rekreasyon amaçlı dalışlarda da kullanılabilmektedir ve rekreasyon amaçlı trimiks dalış eğitimleri belli standartlarda düzenlenmektedir. Bunlara örnek olarak IANTD, DSAT ve BSAC gibi kuruluşları örnek gösterebiliriz. Ülkemizde henüz bu konuda bir eğitim standardı olmayıp, karışım gazlarla yapılan dalışlar TSSF'nin yönetmeliklerinde sadece tanım olarak geçmekte ve herhangi bir düzenleme bulunmamaktadır. 30 m (eğitim amaçlı 42 m) geçilmediği sürece nitroks ve trimiks gibi karışımlarla dalış yapılabileceği yorumlanabilir.13 Daha derin dalışlar yapılabilmesi için Profesyonel Sualtı Adamları Yönetmeliği kapsamına giren bir eğitim alınması gerekmektedir. 14 İdari yönleri kadar, donanım ve dalış bilgisi açısından da dikkat edilmesi gereken hususlara değinelim: 1. Donanım: Trimiks ile yapılan teknik ve derin dalışlarda kullanılan donanımın standartları ve kuşanma şekli normal hava ile yapılan dalışlardan farklılık gösterecektir. Hemen bunları inceleyelim: a. Tüpler: Derinlik ve süre açısından kısıtlı olacak basınçatımsız dalışlarda, ortalama bir dalış için 12 litrelik tekli bir tüp sistemi yeterli olacaktır. Oysa daha derinlere ve daha uzun süre yapılacak olan bir dalışta gaz kullanımı artacağından muhtemelen 2x10 L ya da 2x15 L gibi hacimlerde çiftli tüp sistemlerine ihtiyaç olacaktır. Bunların bağlanması ve manifold/vana düzenlemesi vb. konular eğitimlerde anlatılmaktadır. b. Yüzerlilik Sistemi (BC): Çiftli tüp, evre ve basınçatım gaz tanklarının kullanımında klasik yelek tipi BC'lerdense sırttaki ağırlığı en aza indiren ve ön tarafta hareket kabiliyetini artıran kanat tipli sistemler tercih edilmektedir. Sırtlık + koşum + kanat (backplate + harness + wing) üçlüsünden oluşan bu sistemler, çeşitli yerlerine takılı olan D halkalar sayesinde pek çok tüp ve diğer teçhizatı üzerinizde kolayca taşımanızı sağlar. c. Regülatör: Normal dalışlara göre daha derin dalışlar yapılacağı düşünülürse regülatörün performansı ve güvenilirliği ön planda olacaktır. Bu itibarla piyasada bilinen yüksek performanslı cihazlara yönelmek doğru olacaktır. Genel bir öneri olarak DIN tipte regülatörlerin kullanımının yüksek basınç altında conta (o-ring) patlamasını daha fazla önleyeceği söylenebilir. Trimiks, evre ve basınçatım tüplerine bağlanmak üzere 2 ya da 3 adet regülatöre ihtiyaç duyacaksınız. (Sakın bu işin ucuz olduğunu düşünmeyin.) d. Diğer donanımda da bir takım değişiklikler önerilebilir ancak bu makalenin konusu dışındadır. Genel olarak, teknik dalışlarda donanım ve onu kuşanma konusunda en 13 TSSF Aletli Dalış Yönetmeliği 5. Madde (b) fıkrası 14 http://mevzuat.basbakanlik.gov.tr/mevzuat/metinx.asp? MevzuatKod=7.5.5689 Şekil 3 Şekil 4 Şekil 5 akılcı yöntem olarak WKPP projesi üyelerinin başlattığı DIR (Doing- It-Right) ekolünün önerdiği sistem örnek alınabilir.15 2. Dalış Becerileri: Trimiks ve derin dalış bu spora yeni başlamış bir dalgıca önerilmez. Karışım ve derin dalışlarda dalgıcın yüzerlilik, yön bulma, ekipman idaresi gibi becerileri çok iyi bilmesi, dalış hastalıkları, basınçatım teorisi, panik ve acil durum yönetimi gibi konularda eğitilmiş olması şarttır. Pek çok eğitim sistemi nitroks eğitimini trimiks ve teknik dalış eğitimleri için ön şart kabul etmektedir. Buna ek olarak kurtarma ve ilk yardım eğitimlerinin de faydalı olacağı bilinmelidir. 3. Dalış Eşi ve Organizasyon: Derin ve karışım gazlarla yapılan dalışlar normal dalışlara göre daha fazla risk içermektedir. Bu yüzden dalış eşinizin yeterliliği ve güvenilirliği inanılmaz önem kazanmaktadır. En az sizin kadar yetkin olması doğru olacaktır. Öte yandan böyle bir dalışı organize eden kuruluşun da bu konuda yeterli ve gerekli güvenlik önlemlerini (basınç odası, acil durum prosedürleri vb.) almış olması gerekmektedir. Bu koşulların olmadığı ortamlarda trimiks ve derin dalışlar yapmaktan kaçınılmalıdır. Bu tarz dalışlarda dalış profili ve dalış planlaması hiç bir şekilde esnetilmemeli, noktasına virgülüne dokunmadan uygulanmalıdır. 4. Trimiksde Basınçatım: He gazının hafif olması ve çabuk soğurulması nedeniyle trimiks dalışlarında basınçatım derinlikleri ve süreleri çok önemlidir. ±30- 50 santimetrelik bir tolerans oldukça düşük bir değerdir ve bu yüzdendir ki trimiks dalışı yapmak isteyen bir dalgıç, hangi derinlikte olursa olsun, karmaşık ekipman düzenekleriyle kusursuz yüzerliliğe sahip olmalıdır ve referans ipine tutunmaksızın basınçatım derinliğini koruyabilmelidir. 15 DIR Bilgileri İçin; http://www.wkpp.org http://www.dir-diver.com Google'da "DIR Diving" taraması yapılabilir 9. Karıştırma Prosedürleri Trimiks hazırlarken gazları karıştırmanın bir takım yöntemleri vardır. Yöntemine uygun olmadan doldurulan bir trimiks tüpüne güvenmek doğru olmaz. Çok ince ayarlarla hazırlanan gaz oranlarının kontrolsüzce bozulması dalış esnasında hayati tehlike yaratabilir. Gaz karıştırmanın yöntemleri Amerikan donanması aletli dalış kitaplarında16 ve WKPP'nin prosedürlerinde17 açıkca anlatılmıştır. Konu fazla teknik olacağından burada anlatmak yersiz olacaktır. Nitekim gaz karıştırma işi yine bir eğitim ve sertifikasyon meselesidir. Ancak bu yöntemlerden genel olarak bahsetmekten zarar gelmez. Trimiksin O2, N2 ve He gazlarının karışımı olduğunu biliyoruz. Gaz hazırlama yöntemlerinden ilki, bu gazları ayrı ayrı ve saf olarak bulundukları tüplerden uygun miktarlarda karıştırmaktır. Önerilen yöntem önce He'yi tüpe basmak, ardından O2 ilave etmek ve son olarak da N2 ile tamamlamaktır. Bu yöntem en güvenilir ve kontrol edilebilir yöntemdir ama tüm gazları saf olarak bulundurmanın yüksek maliyetinden dolayı pek tercih edilmez. Bunun yerinde, saf He ve saf O2 dolumunun ardından tüpü normal hava ile tamamlama yöntemi kullanılır. Bir başka yöntem ise tüpe önce yeteri kadar He koyup ardından üzerini normal hava ile tamamlamaktır. Bu yöntemle hazırlanan karışıma Heliair de denmektedir ve trimiksin bir şeklidir. Bu yöntemde OZB ve END değerleri kontrollü olarak hazırlanamaz bu yüzden çok tercih edilmez. Kullanım alanları daha çok ulaşımı zor bölgelerdir. Böyle yerlerde dolum yapmak gerekirse sadece bir He tüpü ve klasik dolum kompresörü kullanarak Heliair elde etmek mümkündür. Yine bir başka yöntem He'nin üzerine çeşitli oranlarda nitroks eklemek olabilir. Son olarak He'nin üzerine O2 eklenerek elde edilen gaza "helioks" denir. Karışımı kolaydır ancak bu gaz daha önce de belirtilen sebeplerden dolayı (YBSS) çok derin dalışlarda kullanılmaz. Hangi yöntemle doldurulacak olursa olsun, yüksek oranlı O2'nin yanıcı olduğu bilinmeli, dolum aletlerinin yanmayı kolaylaştıracak şekilde yağlı olmamasına dikkat edilmeli ve bu tip ekipmanlar tamamen yağdan arındırılmış olmalıdır. Dolum yapılırken ve akabinde, sürekli olarak özel cihazlarla analiz ederek, karışımın gaz oranları kontrol edilmelidir.18 Aşağıdaki şekilde Jim Bembanaste19 tarafından hazırlanmış gaz karıştırma tablosunu inceleyebilirsiniz. 16 http://www.coralspringsscuba.com/usn/Chap16.pdf 17 http://www.gue.com/Projects/WKPP/Procedures/index.html 18 http://en.wikipedia.org/wiki/Gas_blending 19 http://cisatlantic.com/trimiks/graphics/Endm.jpg Şekil 6 10. Karışımla Yapılan Örnek Dalışlar Trimiksin avantajlarından bahsederken bunları gösterebilmenin en iyi yolu gerçek dalış örnekleri vermektir. Aşağıdaki örneklerdeki dalışlar normal hava ile yapılması tehlikeli, hatta imkansız profillerdir. DİKKAT: Bunlar kesinlikle planlama örnekleri değildir. Kişisel fizyolojik özellikleri, gaz hesaplamalarını ve OZB/END birimleri dikkate alınmamıştır! Dalış 1: 60 m Çok seviyeli planlanmış bir mağara dalışı. İlk 10 dakikada maksimum derinlik 30 m olacak daha sonra dalgıçlar mağara/tünel değiştirerek daha derin bir seviyeye inecekler ve en çok 58 m yapacaklardır. Buna rağmen dalgıçların 60 metreye düşebilmeleri de olasıdır. Bu derinlikte dip zamanı 12 dakikadır. Hemen ardından dalgıçlar 40 metreye yükselecekler ve daha sonra mağara çıkışına doğru 20 metreye varacaklardır. Dalışın kalan kısmı basınçatım sürecidir. Dalış bilgisi ve basınçatım zaman tablosu: Derinlik (m) Zaman (dk) Toplam Zaman (dk) Gaz 30 10 10 EAN34 60 12 22 Trimiks 20/35 40 1 25 Trimiks 20/35 21 1 28 EAN50 12 3 32 EAN50 9 4 36 EAN50 6 15 51 Oksijen Dalış 2: 82 m Çok seviyeli planlanmış bir mağara dalışı. İlk 8 dakikada 42 metreye inilecek, daha sonra buradan mağara salonunun dibine (76-77 m) inilecektir. Dip düz değildir ve 82 metrede görülecek ilginç bir nokta vardır. Burada dip zamanı 10 metredir ve sonrasında çıkış için yükselme başlar. Dönüş önceki örnekte olduğu gibidir. Dalış bilgisi ve basınçatım zaman tablosu: Derinlik (m) Zaman (dk) Toplam Zaman (dk) Gaz 42 8 8 EAN26 82 10 18 Trimiks 11/47 33 1 22 EAN26 30 1 23 EAN26 27 1 24 EAN26 24 1 25 EAN26 21 1 27 EAN50 18 2 29 EAN50 15 3 32 EAN50 12 4 36 EAN50 9 7 44 EAN50 6 22 66 Oksijen Dalış 3: 110 m. Tekneden denizde yapılan bir batık dalışı. Doğrudan iniş ve çıkış. Maksimum derinlik 110 m Dalış bilgisi ve basınçatım zaman tablosu: Derinlik (m) Zaman (dk) Toplam Zaman (dk) Gaz 50 3 3 Hava 110 12 15 Trimiks 11/65 50 2 20 Hava 39 1 22 Hava 36 1 23 Hava 33 1 24 Hava 30 1 26 Hava 27 2 28 Hava 24 3 31 Hava 21 3 34 EAN50 18 4 38 EAN50 15 5 44 EAN50 12 7 51 EAN50 9 12 63 EAN50 6 43 106 Oksijen 11. Afilli Karışımlar - Deneysel Gazlar 20 Bu bölümde trimiksin değişik oranlarda karıştırılmasından çıkan ve değişik isimlerle anılan bir takım afili karışımlar ile henüz deneysel olarak araştırılan ve günlük kullanımda yerini alamamış bir takım gaz karışımlarından bahsedilecektir. Bununla birlikte bu gazların özelliklerini de inceleyerek bir karşılaştırma yapma imkanı bulunabilir. Trimiksin belirli oranlarda hazırlanmış hallerine verilen değişik isimler şöyledir: . Hiperoksik Trimiks (ya da Trioks) → FO2 > ! . Normoksik Trimiks → FO2 = ! (normal havada olduğu gibi) . Hipoksik Trimiks → FO2 < ! . Heliair → He ve hava karıştırılarak elde edilir. Karışım daima hipoksiktir. Aşağıda bir takım gazların karşılaştırmalı özelliklerini bulabilirsiniz21: Gaz Helyum (He) Hidrojen (H2) Neon (Ne) Argon (Ar) Zenon (Xe) Kripton (Kr) Radon (Ra) Yoğunluk g/L 0.1787 0.0899 0.853 1.662 5.59 3.553 9.73 Isı İletkenliği Wm-1K-1 0.1513 0.1805 0.0491 0.01772 0.00565 0.00943 0.00361 Narkotik İndeks (xx/N2) 0.23 0.55 0.28 2.33 25.64 7.14 ? 20 http://www.techdiver.ws/exotic_gases.shtml 21 Gazlarla ilgili daha fazla bilgi için http://www.webelements.com adresinden yararlanabilirsiniz. Yener Çeltikçi
